ԵԿԵՂԵՑԻ
id1441. «Եկեղեցի» բառը հունարեն նշանակում է ժողով կամ միություն: Քրիստոնեական Եկեղեցի ասելով հասկանում ենք
քրիստոնյաների ընդհանրությունն ու միությունը, որն, ըստ
Պողոս առաքյալի,
Քրիստոսի խորհրդական մարմինն է [տե՛ս
Եփես. 1.22-23]:
Եկեղեցու վերաբերյալ
Հավատո հանգանակում գրված է. «Հավատում ենք միայն մի ընդհանրական և առաքելական սուրբ Եկեղեցուն»: Ըստ այս բանաձևի էլ կարող ենք Եկեղեցու մասին ամենաընդհանուր պատկերացում կազմել:
Եկեղեցին մի է և ընդհանրական, քանի որ նա միությունն է բոլոր ուղղափառ հավատացյալների, ովքեր թեպետ գտնվում են աշխարհի զանազան կողմերում, սակայն ունենալով նույն
հավատը՝ միավորված են մի Եկեղեցու մեջ: Ու թեև կան ազգերի ու լեզուների, սովորույթների և ավանդությունների տարբերություններ, անգամ
դավանական վեճեր ու բաժանություններ, այնուհանդերձ
Քրիստոսի Եկեղեցին մի է և ընդհանրական, թեև, ըստ վերոհիշյալ տարբերությունների, բաժանվում է տարբեր, ինքնուրույն և համապատասխան անուններ կրող առանձին Եկեղեցիների:
Քրիստոսի մի և ընդհանրական Եկեղեցին առաքելական է, այսինքն՝ նրա
ավանդությունը առաքյալների միջոցով անմիջականորեն կապված է
Քրիստոսի հետ: Այդ կենդանի շնորհական կապը նրանք հաստատեցին իրենց
քարոզչությամբ և վկայությամբ:
Առաքյալներից է սերում նաև
Եկեղեցու նվիրապետությունը իր հաջորդական շնորհաբաշխությամբ, որովհետև նրանք
ձեռնադրեցին իրենց հաջորդներին, որոնք էլ իրենց հերթին
ձեռնադրեցին նորերին: Այսպես
Սուրբ Հոգու շնորհները և հոգևոր իշխանությունը դարեր շարունակ փոխանցվում են սերնդից սերունդ
Եկեղեցու նվիրապետության միջոցով, որը հիմնված է առաքելական
ավանդության վրա:
Եվ վերջապես՝ Եկեղեցին սուրբ է, քանզի այն
Քրիստոսի մարմինն է, և
Քրիստոս նրա Գլուխն է: Թեպետ եղել են ու կան բազմաթիվ անկատարություններ, սակայն իր էությամբ Եկեղեցին միշտ սուրբ է իր մեջ կատարվող սրբագործությունների և
խորհուրդների շնորհիվ, որոնց միջոցով Եկեղեցու անդամները մշտապես հաղորդակցվում են
Սուրբ Հոգու նորոգող շնորհներին:
Հայ Եկեղեցի
Մեր Եկեղեցին, որն Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիներից մեկն է, կոչվում է Հայաստանի Առաքելական Եկեղեցի կամ պարզապես՝ Հայ Եկեղեցի: Նրա հիմնադիրներն են ս.
Թադեոս և ս.
Բարդուղիմեոս առաքյալները՝ Հայոց աշխարհի առաջին լուսավորիչները: Նրանց կողմից
ձեռնադրված եպիսկոպոսները հաջորդաբար հովվել են դեռևս հեթանոսական Հայաստանում ծածուկ գործող և հալածվող Հայ Եկեղեցին: Մինչև ս.
Գրիգոր Լուսավորչի և ս.
Տրդատ թագավորի կողմից քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը և ազգովին
դարձի գալը ս. Գրիգորին նախորդել են մի շարք
հայրապետներ, որոնցից ոմանց անունները հայտնի են պատմությունից: Այսպիսով, Հայ Եկեղեցին ուղղակիորեն առաքելական ծագում ունի, և սխալվում են նրանք, ովքեր այն Լուսավորչական են կոչում՝ նրա սկիզբը համարելով ս.
Գրիգոր Լուսավորչի քարոզչությունը:
Հայ Եկեղեցին մյուսներից տարբերվում է ոչ միայն իր ազգային և լեզվական ինքնուրույնությամբ, այլև
ավանդության արժեք ստացած մի շարք
դավանական,
ծիսական և
աստվածպաշտական առանձնահատկություններով:
Մեր եկեղեցին
դավանում է առաջին երեք
տիեզերական ժողովների վարդապետությունը: V դ. Ասորի և Ղպտի Եկեղեցիների հետ Հայ Եկեղեցին ձեռնպահ մնաց
Քաղկեդոնի ժողովի որոշումներն ընդունելուց, իսկ 506 թ. Դվինի I ժողովում դրանք որոշակիորեն մերժեց՝ քննարկվող
քրիստոսաբանական խնդիրը լուծելով
Քրիստոսի մարդեղության մասին տիեզերական
վարդապետների ուսմունքին հավատարիմ
դավանական եզրահանգումներով:
Ի տարբերություն գրեթե բոլոր Եկեղեցիների՝ մեր Եկեղեցին ս.
հաղորդության գինուն ջուր չի խառնում, իսկ հացը պատրաստում է առանց թթխմորի՝ առ այսօր հավատարմորեն պահելով Եկեղեցու նախնական
ավանդությունը:
Ողջ աշխարհում Հայ Եկեղեցին եզակի է մնացել նաև
Աստվածահայտնության տոնակատարության մեջ. Հիսուս
Քրիստոսի ծնունդը և
մկրտությունը մենք նշում ենք միևնույն օրը՝ հունվարի 6-ին՝ չխախտելով Եկեղեցու հնավանդ սովորությունը:
Մեր Եկեղեցու
ծիսակարգը, սերելով առաջին տիեզերական
վարդապետների հաստատած սկզբունքներից, աստիճանաբար ինքնուրույն զարգացում է ապրել: Այն ենթարկվել է փոփոխությունների և ճոխացվել մեր ս. Հայրերի կողմից՝ վերածվելով յուրօրինակ հոգևոր, ազգային և մշակութային արժեքի: Այդպիսին են նաև հայոց տաճարներն իրենց առանձնահատուկ ճարտարապետական հորինվածքով:
Իր պատմության ընթացքում մեր ժողովրդի կրած ալեկոծությունների հետևանքով Հայ Եկեղեցին ունեցել է բազմաթիվ
նվիրապետական աթոռներ: Ներկայումս դրանք չորսն են՝ Ամենայն հայոց (
Ս. Էջմիածին) և Կիլիկիո (Անթիլիաս)
կաթողիկոսությունները և
Երուսաղեմի ու Կոստանդնուպոլսի հայոց
պատրիարքությունները:
Հայ Եկեղեցու
դավանական և
ծիսական առանձնահատկությունները առիթ են դարձել զանազան ասեկոսեների ու զրպարտանքների՝ ընդհուպ մինչև նրան հերձվածող համարելը: Այդուհանդերձ, մեր Եկեղեցին երբեք իրեն չի ճանաչել առանձնացած և օտարացած մյուս առաքելական Եկեղեցիներից, այլ իր որդեգրած սրբավանդ սկզբունքների մեջ ամուր մնալով հանդերձ, մշտապես ձգտել է փոխըմբռնման և միաբանության եզրեր գտնել հանուն հոգևոր հաղորդակցության, փոխադարձ հարգանքի և
սիրո:
2. Եկեղեցի է կոչվում նաև քրիատոնեական տաճարը, քանի որ այն հավատացյալների՝ Եկեղեցի-ժողովրդի ժողովատեղին է և մշտապես հանդես է գալիս որպես
աստվածպաշտության սրբազան միջավայր՝ իր կառուցվածքով լիովին համապատասխանելով
քրիստոնյաների փրկագործության խորհրդին:
Հին
ուխտի վկայության խորանի և
Երուսաղեմի Տաճարի նման, այն ևս հիմնականում բաղկացած է երեք մասից՝
խորանից, աղոթասրահից և գավթից (
խորանը համապատասխանում է
սրբություն սրբոցին, սրահը՝
սրբությանը, իսկ գավիթը՝ բակին): Սակայն դժվար չէ նկատել, որ նոր
ուխտի տաճարում հավատացյալ ժողովրդի պաշտամունքի հիմնական տարածքը բակից տեղափոխվել է
սրբություն, իսկ
սրբություն սրբոցը մատչելի է ոչ թե միայն
քահանայապետին, այլ՝ բոլոր հոգևորականներին: Այս փաստը վկայում է նոր
ուխտի անհամեմատելի առավելության մասին հնի նկատմամբ.
Քրիստոս Իր արյամբ սրբագործեց Իր ժողովրդին՝
քրիստոնյաներին, և նրանք
Սուրբ Հոգու շնորհով մուտք են գործում սրբարան: Ինչպես ասում է
Պետրոս առաքյալը՝ «Դուք ընտիր ցեղ եք, թագավորություն, քահանայություն, սուրբ ազգ, Աստծո սեփական ժողովուրդ» [
Ա Պետ. 2.9]:
Այսպիսով, եկեղեցու կառույցը իր երեք հիմնական մասերով ոչ թե սոսկ
քրիստոնյաների միասնական
աստվածպաշտության համար հատկացված տարածք է, այլ
Աստծո նոր ժողովրդի կերտման
խորհրդանիշ և նրա սրբագործման ու աստվածացման
խորհրդավոր սրբատեղի:
Նորավանքի Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին և գավիթը
1. Խորան,
2. աղոթասրահ,
3. գավիթ
Եկեղեցու խորանը
Խորանը գտնվում է եկեղեցու արևելյան կողմում, քանի որ
քրիստոնյաները սովորաբար
աղոթում են դեպի արևելք շրջված: Այն եկեղեցու ամենագլխավոր մասն է և նախատեսված է հոգևոր պաշտամունքի համար:
Խորան կարող են մուտք գործել միայն եկեղեցու սպասավորները:
Խորանի ս.
սեղանի վրա, ուր անտեսանելի կերպով բազմած է
Սուրբ Երրորդությունը, ս.
պատարագի ընթացքում կատարվում է ս.
հաղորդության սրբագործումը՝ հացն ու գինին հոգևորապես, անտեսանելի կերպով փոխարկվում են
Քրիստոսի ճշմարիտ մարմնի և արյան:
Խորանը եկեղեցու աղոթասրահից բաժանում է
խորանի վարագույրը, որը մեծ մասամբ բաց է լինում, քանի որ
Քրիստոս մեզ համար բացել է մուտքը դեպի
երկնային սրբարան [
Եբր. 10.19-20]: Այն փակվում է միայն
պատարագի որոշակի պահերին, ինչպես նաև Մեծ
պահքի շրջանում՝ դրանով հիշեցնելով
ապաշխարողներին, որ
ադամական մեղքի հետևանքով մենք վտարվել ենք
դրախտից:
Էջմիածնի Ս. Գայանե եկեղեցու ավագ խորանը
Լուսանկար՝ Զավեն Սարգսյանի
Եկեղեցու աղոթասրահը
Եկեղեցու աղոթասրահը բոլոր
մկրտված հավատացյալների համար է: Նրա առջևում, անմիջապես բեմի ներքո գտնվող
դասը, որոշ վերապահությամբ, հատկացված է միայն հոգևորականների համար: Տաճարի այդ տարածքը հավատացյալները մուտք են գործում միայն
ծեսերի որոշակի պահերին՝ ս.
հաղորդություն առնելիս,
պսակվելիս, նորապսակներին կամ նորընծա հոգևորականներին շնորհավորելիս և այլն: Եկեղեցու սրահի կենտրոնական մասում երբեմն նստարաններ են դրվում: Այն կարող է ունենալ նաև թևեր, այսինքն՝ դեպի հարավ և հյուսիս տարածվող մասեր, որտեղ նույնպես երբեմն
խորան և
սեղան է լինում: Սովորաբար հայկական եկեղեցիների հյուսիսային պատի արևելյան կողմում տեղադրված է լինում
մկրտության ավազանը:
Գանձասարի վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու աղոթասրահի և խորանի
ներքին տեսքը (հյուսիսարևելյան կողմ)
Լուսանկար՝ Զավեն Սարգսյանի
Եկեղեցու գավիթը
Ինչ վերաբերում է գավթին, ապա այն հատկացված է նրանց համար, ովքեր դեռևս չեն
մկրտվել: Առաջին դարերում խիստ սկզբունքային է եղել այն, որ բոլոր չմկրտվածները, ինչպես նաև
մկրտված, բայց
մեղքի պատճառով
հաղորդությունից առժամանակ զրկվածները արարողության ժամանակ չխառնվեն բուն հավատացյալների հետ, այլ
աղոթեն գավթում: Հնում գավիթը եղել է պարզապես եկեղեցու բակը: Եվ միայն ուշ միջնադարում սկսեցին եկեղեցիներին կից հատուկ գավիթներ կառուցել, երբեմն՝ բավական մեծ չափեր ունեցող, քանզի արարողությունից դուրս դրանք նաև ժողովասրահի դեր են կատարել: Որոշ գավիթներ էլ ծառայել են իբրև դամբարան, ուր ամփոփում էին իշխանների և բարձրաստիճան հոգևորականների աճյունները:
Նորավանքի Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու գավթի ներքին տեսքը
Լուսանկար՝ Սերգեյ Հակոբյանի
Հովհաննավանքի գլխավոր եկեղեցու գավթի նորքին տեսքը
Լուսանկար՝ Սերգեյ Հակոբյանի
Եկեղեցու ներքին և արտաքին հարդարանքը
Եկեղեցին կարող է ունենալ մեկից ավելի մուտքեր: Սովորաբար երկրորդ մուտքը լինում է հարավային կողմում: Հաճախ եկեղեցու մուտքերն ու դռները առանձնանում են ճոխ հարդարանքով, քանի որ
խորհրդանշում են այն մեծ
ողորմության դուռը, որը փակվել էր
ադամական մեղքի պատճառով, և որը
Քրիստոս բացեց Իր
տնօրինությամբ: Մուտքի դռան վերին մասում, բարավորի վրա, հաճախ հարթաքանդակ կամ
որմնանկար է լինում:
Եկեղեցու սյուները երբեմն տեսանելի են, երբեմն էլ գտնվում են պատի մեջ: Նրանց ստորին մասը կոչվում է խարիսխ, իսկ վերինը՝ խոյակ: Դրանք սովորաբար հարդարվում են գեղեցիկ հարթաքանդակներով:
Նորավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցի-զանգակատան
արևմտյան ճակատի առաջին հարկի շքամուտքը
Քանդակագործ՝ Մոմիկ
Լուսանկար՝ Սերգեյ Հակոբյանի
Առհասարակ եկեղեցին հարդարված է լինում զանազան
սրբապատկերներով, որոնք ներկայացնում են երկնաբնակիչ
սրբերին և
հրեշտակներին: Հայկական հնագույն տաճարները դրսից հարդարված են հարթաքանդակներով, իսկ ներսից՝
որմնանկարներով: Ցավոք, պատմական դաժան անցուդարձերը շատ քիչ նմուշներ են թողել հոգևոր արվեստի այդ սքանչելի կոթողներից: Այնուհանդերձ, պահպանվածը առ այսօր հիացմունք է պատճառում: Վերջին դարերում քիչ են հանդիպում
որմնանկարված եկեղեցիներ, իսկ ներկայումս պարզապես
սրբապատկեր-նկարներ են զետեղվում տաճարի որոշակի մասերում: Տաճարի բոլոր
սրբապատկերներն օծվում են հատուկ արարողությամբ՝ դառնալով
երկնային շնորհի ճառագման պատուհաններ: Եվ հավատացյալները հաճախ խոնարհվում և
աղոթում են նրանց առջև իբրև կենդանի
սրբերի՝ խնդրելով նրանց
բարեխոսությունը:
Սրբապատկերների առջև, ինչպես նաև
խորանի կենտրոնում կախվում են մշտավառ
կանթեղներ: Եկեղեցու լուսատուներից են նաև բազմաթիվ այլ լապտերներ, բեմի վրա դրվող
աշտանակները, գմբեթից կախված
ջահը: Դրանք բոլորը ոչ միայն լուսավորության համար են, այլև
խորհրդանշում են եկեղեցում առկա
երկնային լույսը, որը լուսավորում է մեր հոգիները:
Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի ներքին տեսքը. Աղոթասրահի կենտրոնական մասը
Աղբյուր՝ Мурад Асратян, Армянская архитектура раннего христианства, © "Инкомбук", Москва, 2000
Երուսաղեմի հայոց Ս. Հակոբյանց Մայր տաճարի ներքին տեսքը և ավագ խորանը
Աղբյուր՝ Էմմանուել աբեղա Աթաջանյան, Գևորգ Մադոյան, Երուսաղեմի հայոց սրբավայրերը, Մոսկվա, 2003. © Atajanyan A., 2003
Եկեղեցու սյուների և կամարների վրա հանգչում է գմբեթը, որը ներսից կիսագնդաձև, իսկ դրսից դեպի վեր խոյացող
վեղարանման ծածկ է: Այսպիսի ձև ունեցող գմբեթը, որը բնորոշ է առանձնապես հայկական եկեղեցիներին, կոչվում է
կաթողիկե: Եկեղեցու գմբեթը
խորհրդանշում է
երկնային Երուսաղեմը: Ուստի դրսից և ներսից այն հարդարվում է
դրախտի,
երկնային զորությունների կամ երկնաբնակիչ դարձած
առաքյալների պատկերներով:
Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի կենտրոնական գմբեթը
առաքյալների դիմապատկերները կրող կամարաշարով
Լուսանկար՝ Սերգեյ Հակոբյանի
Գմբեթի գագաթին գտնվում է մեծ
խաչը, որը երևում է ամեն կողմից՝ եկեղեցի կանչելով
քրիստոնյաներին, ինչպես նաև
խորհրդանշում է
խաչի միջոցով դեպի
երկնքի արքայություն տանող ճանապարհը:
Նախկինում եկեղեցու գմբեթը շրջակա այլ շենքերի նկատմամբ առավել բարձրադիր է եղել՝ ընդգծելով հոգևորի գերակա նշանակությունը մարդկանց կյանքում: Առհասարակ, բոլոր տաճարները, արտաքին տեսքով տարբերվելով սովորական շինություններից, իրենց արտասովոր, սքանչելի ճարտարապետությամբ կոչված են հեռվից գրավելու մարդկանց ուշադրությունը, նրանց կանչելու դեպի իրենց
խորհրդավոր տարածքը և հաղորդակից դարձնելու
աստվածպաշտության մեծ
խորհրդին:
Այդ կանչն առավել ցայտուն է արտահայտում եկեղեցուն կից կառուցվող
զանգակատունը, որտեղից համապատասխան ժամերին հնչող
զանգերի ղողանջով հավատացյալները հրավիրվում են մասնակցելու
ժամերգության կամ
պատարագի արարողությանը:
Եկեղեցին հատուկ արարողությամբ
օրհնվում և
օծվում է ինչպես շինարարության նախասկզբում՝ հիմնարկեքի, այնպես էլ կառույցի ավարտից հետո՝ նավակատիքի ժամանակ:
Օրհնվում են նաև եկեղեցու ներսի գրեթե բոլոր հիմնական մասերն ու
ծիսական առարկաները: Այս ամենով եկեղեցին ամբողջապես հանդիսանում է վերերկրային, սրբազան և սրբարար, հոգեղեն և հոգեղինացնող, օրհնյալ և
օրհնություն պարգևող
դրախտավայր. Ինչպես սուրբ հայրերն են ասում՝
երկինք երկրի վրա:
* * *
Եկեղեցի պետք է մտնել սրբազան
երկյուղով ու ակնածանքով, քանզի այնտեղ ներկա է Ինքը
Սուրբ Երրորդությունը, որ անտեսանելի կերպով բազմած է սուրբ
սեղանին և շրջապատված է
երկնային զորությունների ու
սրբերի բազմությամբ: Ուստի մտնելով այնտեղ՝ պետք է
խաչակնքել ու
երկրպագել խորանի առջև:
Հաճախակի այցելելով եկեղեցի և ներկա լինելով նրա
օրհնաբեր մթնոլորտում, մասնակցելով այնտեղ կատարվող արարողություններին և մշտապես վայելելով
շնորհի անտեսանելի ներգործությունը՝ մարդն օժտվում է հոգևոր,
երկնային հատկություններով, ձերբազատվում վնասակար հակումներից և սպառազինվում
աշխարհի հրապույրներն ու
փորձությունները դիմագրավելու զորությամբ:
Պատարագի պահ Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարում
Լուսանկար՝ Սերգեյ Հակոբյանի