Եթե կա Աստված, կա և իմաստասիրություն։ Բայց Աստված իրոք գոյություն ունի։ Միայն էպիկուրականներն են ասում, թե Աստված չկա։ Արդ, եթե կա Աստված, կա և նախախնամություն, քանի որ Աստված ոչ միայն ստեղծում է, այլև խնամք է տանում ստեղծվածների նկատմամբ։ Ուրեմն, եթե կա նախախնամություն, կա և իմաստասիրություն, որովհետև նա նախախնամում է ոչ թե անմտորեն, այլ իմաստուն կերպով։ Եվ եթե կա իմաստություն, կա և իմաստության բաղձանք։ Եվ եթե կա իմաստության բաղձանք, կա և սեր դեպի իմաստությունը։ Եվ եթե կա սեր դեպի իմաստությունը, կա և իմաստասիրություն, որովհետև իմաստության հանդեպ սերը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ՝ իմաստասիրություն։ ....

Փիլիսոփայության առաջին սահմանումը, որը կառուցված է մերձավոր ենթակայի հիման վրա, հետևյալն է. փիլիսոփայությունը գիտություն է գոյերի մասին որպես այդպիսին: Երկրորդ սահմանումը՝ կառուցված ըստ հեռավոր ենթակայի, այս է. փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին։ Փիլիսոփայության երրորդ սահմանումը, որը կառուցված է ըստ մերձավոր նպատակի, այն է, որ ասում են, թե փիլիսոփայությունը խորհրդածություն է մահվան մասին։ Չորրորդ սահմանումը կառուցված է ըստ հեռավոր նպատակի, այն է՝ փիլիսոփայությունը Աստծուն նմանվելն է ըստ մարդկային կարողության: Հինգերորդ սահմանումը, որը բխում է առավելությունից, այս է. փիլիսոփայությունը արվեստների արվեստն է և գիտությունների գիտությունը։ Վեցերորդ սահմանումը, որը բխում է ստուգաբանությունից, այս է. փիլիսոփայությունը սեր է իմաստության նկատմամբ։ Այս ասելուց հետո եկեք ասենք նաև փիլիսոփայության սահմանումների այսպիսի հերթականության պատճառների մասին։
Պետք է գիտենալ, որ փիլիսոփայության այն սահմանումը, որը բխում է ստուգաբանությունից, այն է՝ փիլիսոփայությունը սեր է իմաստության նկատմամբ, իրավացիորեն գտնվում է վերջին տեղում, որովհետև ամեն մի իր նախ պետք է առաջանա և հետո միայն ստանա իր անվանումը։ Այսպես օրինակ՝ [մարդը] նախ պետք է ծնվի և հետո միայն ստանա իր անունը։ Նույնպես և փիլիսոփայությունը նախ պետք է առաջանա, իսկ հետո միայն ստանա իր անվանումը և կոչվի փիլիսոփայություն։ Եվ ահա, քանի որ անվանը հատուկ է երևան գալ վերջում, այդ իսկ պատճառով ստուգաբանությունից բխող սահմանումը, որպես փիլիսոփայության անվանում, գտնվում է վերջին տեղում։ ....

Մերձավոր ենթակայի հիման վրա կառուցված սահմանումը նախորդում է ըստ հեռավոր ենթակայի կառուցվածին, որովհետև ընդհանուրը նախորդում է մասնավորին։ Այդ այդպես է, որովհետև, օրինակ, եթե գոյություն չունենար ծառն ընդհանրապես, չէր կարող գոյություն ունենալ նաև մասնավորը, օրինակ՝ ընկուզենին կամ տոսախը։ Նմանապես և մերձավոր ենթակայի հիման վրա կառուցված սահմանումը, այն է՝ փիլիսոփայությունը գիտություն է գոյերի մասին որպես այդպիսին, դրվում է առաջին տեղում։ Նրանից հետո գալիս է երկրորդ սահմանումը որը կառուցվում է ըստ հեռավոր ենթակայի, այն է՝ փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին, որովհետև ընդհանուր գոյերը նախորդում են մասնավոր գոյացություններին։
Նմանապես և նրանից հետո նախադասվում է այն սահմանումը, որը բխում է մերձավոր նպատակից, այն է՝ փիլիսոփայությունը խորհրդածություն է մահվան մասին. իսկ նրանից հետո գալիս է հեռավոր նպատակից բխող սահմանումը, այս է՝ փիլիսոփայությունը նմանվելն է Աստծուն ըստ մարդկային կարողության: Այդ այդպես է, որովհետև մահվան մասին մտահոգությունը նախորդում է Աստծուն նմանվելուն, որովհետև եթե նախ չմտածես մահվան մասին և չմահացնես կրքերը, անհնարին կլինի նմանվել Աստծուն: ....

Անցնենք երկրորդ սահմանումին և ճշտենք, թե ինչ է նշանակում՝ փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին։ Պետք է գիտենալ, որ այստեղ գիտությունը, որպես ընդհանուր մի բան, հանդես է գալիս որպես սեռ, իսկ աստվածային և մարդկային իրողությունները՝ որպես բաղկացուցիչ տարբերություններ, որոնք բաղկացնում են փիլիսոփայությունը, որովհետև միայն փիլիսոփայությունն է զբաղվում աստվածային և մարդկային իրողություններով։ Ծառայելով մարդկային կարիքներին՝ նա չի արհամարհում աստվածային իրողությունները և, ծառայելով աստվածային բաներին, նա չի անտեսում մարդկային իրողությունները, այլ հետևում և աշակերտում է աստվածային բաներին, իսկ մարդկային գործերը կարգավորում է և կատարելագործում։ ....

Երրորդ սահմանումը, որ կառուցված է մերձավոր նպատակի հիման վրա, ասում է, թե՝ փիլիսոփայությունը խորհրդածություն է մահվան մասին, որովհետև այսպես է սահմանում այն Պլատոնը «Ֆեդոնի» տրամախոսության մեջ, որտեղ նա ասում է, թե այն մարդիկ, որոնք անկեղծորեն նվիրված են փիլիսոփայությանը, մոռանալով և՛ իրենց, և՛ ուրիշներին, մտածում են միմիայն մահանալու և մեռնելու մասին։ Եվ արդարացի կերպով մահանալն ու մեռնելը միասին են հանդես գալիս, որովհետև մահանալու միջոցով նա բացատրում է գործնական փիլիսոփայությունը, որովհետև փիլիսոփան իր մահանալով է տիրապետում գործնական փիլիսոփայությունը, քանի որ այդ ժամանակ նա զբաղվում է կրքերի մահացմամբ։ Իսկ մեռնել ասելով՝ նա բացահայտում է տեսական փիլիսոփայությունը, որովհետև մեռնելը անցյալ ժամանակ է նշանակում, որովհետև [կրքերը] մահացնելուց հետո է փիլիսոփան անցնում տեսականին, որովհետև կրքերը մահացնելուց և հոգին մաքրելուց ու սրբելուց հետո փիլիսոփան խոյանում է դեպի տեսությունը և սկսում է խորհել Աստծո մասին։ Այդ այդպես է, որովհետև եթե նա չմահացնի կրքերը և չմաքրի հոգին, չի կարողանա խորհել Աստծո մասին, որովհետև, ինչպես Պլատոնն է ասում, անմաքուրին չի թույլատրվում հպվել մաքուրին։ ....
Արդ, սրանք ընդամենը չորսն են՝ գոյություն, չգոյություն, բարի գոյություն, չար գոյություն։ Եվ ահա, գոյությունը բնական կենդանությունն է, իսկ չգոյությունը բնական մահն է. բարի գոյությունը կամայական մահն է, իսկ չար գոյությունը կամայական կենցաղավարությունն է։ Եվ երբ Պլատոնն ասում է, թե պետք է հոգալ մահվան մասին, նա նկատի ունի կամայական մահը, այսինքն թե՝ պետք է առաքինի կյանք վարել և զբաղվել կրքերի մահացումով։ Իսկ երբ նա ասում է, թե պետք չէ ինքն իրեն վերացնել, նկատի ունի բնական մահը, որով մենք բոլորս վախճանվում ենք։ ....

Սրանից հետո Պլատոնը բարձրանում է դեպի հեռավոր նպատակը և ոչ թե՝ սովորական հեռավոր, այլ՝ ամենահեռավոր, որից այն կողմ այլևս ոչինչ չկա, որովհետև նա սահմանում է փիլիսոփայությունը որպես աստվածանմանություն՝ ըստ մարդկային կարողության։ Որովհետև էլ ի՞նչ կարող է լինել ավելի երանելի և վայելուչ նպատակ, քան ըստ մարդկային կարողության Աստծուն նմանվելը։ ....

Պետք է գիտենալ, որ թեև հոգին երեք մասերից է բաղկացած, որովհետև ունի բանականություն, ցասում և ցանկություն, հոգեկան առաքինությունները չորսն են՝ արիություն, արդարություն, խոհականություն, ողջախոհություն։ Եվ դա իրոք այդպես է, որովհետև պետք է հոգու ամեն մի մաս զարդարել նրան բնորոշ առաքինությամբ։ Այսպես, բանական մասը պետք է զարդարել խոհականությամբ, ցասմնականը՝ արիությամբ, իսկ ցանկականը՝ ողջախոհությամբ։ Բայց քանի որ հոգու յուրաքանչյուր մաս ոչ միայն պետք է զարդարել նրան բնորոշ առաքինությամբ, այլև նրանց միջև համապատասխանություն և ներդաշնակություն հաստատել, այդ իսկ պատճառով նրանց բոլորին ներթափանցում է արդարությունը, որպեսզի ոչ միայն մեկում, այլև բոլոր մասերում [նրա հատկությունների դրսևորումները] մենք կարողանանք տեսնել, որպեսզի պահպանվի համապատասխանությունն ու ներդաշնակությունը։
Ամենուրեք մենք տեսնում ենք, որ ոմանք հանդես են գալիս որպես միայն գերիշխող, ինչպես, օրինակ, Աստվածը, իսկ ոմանք՝ որպես գերիշխող և ենթարկվող, ինչպես մարդը, որովհետև մարդիկ գտնվում են Աստծո իշխանության տակ և գերիշխում են անբան կենդանիների վրա, իսկ մյուսները միայն ենթարկվում են, ինչպես նույն անբան կենդանիները։ Այս բանը նույն ձևով դրսևորվում է, ըստ Դեմոկրիտի, նաև մարդու՝ որպես փոքր աշխարհի մեջ։ Մեկը միայն իշխում է, ինչպես, օրինակ, բանականությունը, մյուսը իշխում ու ենթարկվում է, ինչպես բարկությունը, որովհետև բարկությունը ենթարկվում է բանականությանը և իշխում է ցանկության վրա. իսկ մեկ ուրիշ բան էլ միայն ենթարկվում է, ինչպես այդ նույն ցանկությունը։ Արդ, քանի որ այդ այդպես է, ապա արդարությունն ավելի բարձր է դասվում, քան մյուս առաքինությունները՝ որպես մյուսների մեջ ներթափանցող և նրանց միջև ներդաշնակություն պահպանող: ....

Պլատոնից և Պյութագորասից հետո .... Արիստոտելը .... սահմանում է փիլիսոփայությունը ըստ նրա առավելության: .... Սակայն պետք է քննել, թե ինչ է ցանկանում նա ասել այս բառերի կրկնությամբ, այսինքն՝ արվեստների արվեստ և գիտությունների գիտություն, որովհետև բավական էր ասել, թե փիլիսոփայությունը արվեստ է և գիտություն։ Արդ, պետք է քննել, թե ինչու է նա ավելացնում արվեստների և գիտությունների բառերը։
Պետք է ասել, որ առաջին կրկնապատկման միջոցով, այսինքն՝ արվեստների արվեստ, նա փիլիսոփայությունը նմանեցրեց թագավորի, իսկ երկրորդ կրկնապատկման միջոցով, այսինքն՝ գիտությունների գիտություն, փիլիսոփայությունը նմանեցրեց Աստծուն։ Այդ այդպես է, որովհետև երբ մենք ասում ենք իշխանաց իշխան, թագավորին նկատի ունենք։ Նույն ձևով, երբ մենք ասում ենք արվեստների արվեստ, դրանով իսկ փիլիսոփայությունը նմանեցնում ենք թագավորի։ Իսկ երբ ասում ենք թագավորաց թագավոր, նկատի ունենք Աստծուն։ Նույն ձևով էլ, գիտությունների գիտություն ասելով, մենք փիլիսոփայությունը նմանեցնում ենք Աստծուն, որովհետև գիտությունն արվեստից ավելի բարձր է, որովհետև գիտությունը սկզբունքներ է տալիս արվեստին։ ....

Եվ պետք է գիտենալ, որ փիլիսոփայությունը սկզբունքներ է տալիս ոչ միայն բանական, այլև անբանական արվեստներին և գիտություններին, ինչպես օրինակ՝ լարի [կիրառությունը] հյուսների կողմից և կրակինը դարբնության մեջ։ ....
Պետք է գիտենալ նաև, որ փիլիսոփայությունը կարող է ոչ միայն սկզբունքներ տալ բոլոր արվեստներին և գիտություններին, այլև ուղղել նրանց սխալները։ ....

Սկիզբ և ավարտ մեզ համար թող լինի Պյութագորասը, որովհետև նախընտրելի է այսպիսի [իմաստուն] մարդուց վերցնել սկիզբը և ավարտը՝ որպես մի ամբողջություն, որովհետև ամբողջության մեջ սկիզբը շաղկապված է ավարտի հետ։ Եվ այսպես նա մեզ համար հանդիսացավ սկիզբ և ավարտ։ Սկիզբը՝ որովհետև նրան են պատկանում սկզբում բերված սահմանումները, այն է՝ փիլիսոփայությունը գիտություն է գոյերի մասին որպես այդպիսին, նաև՝ փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողություների մասին։ Իսկ ավարտ է, որովհետև նույն այս այրի սահմանումը տրվեց վերջում, այն սահմանումը, որն ասում է, թե փիլիսոփայությունը սեր է իմաստության հանդեպ։ ....

Եվ այսպես, մենք իմացանք, որ փիլիսոփայության սահմանումները վեցն են, իմացանք նաև դրանց պատճառները, և իմացանք ոչ միայն սահմանումները, այլև այն, որ փիլիսոփայության սահմանումներն ունեն չորս տարբերություն, որովհետև որոշ սահմանումներ ելնում են ենթակայից, ինչպես գիտություն գոյերի մասին որպես այդպիսին և գիտություն աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին, իսկ որոշ սահմանումներ ելնում են նպատակից, ինչպես օրինակ՝ փիլիսոփայությունը մտածմունք է մահվան մասին եւ` նմանություն Աստծուն ըստ մարդկային կարողության, և առավելությունից, ինչպես՝ արվեստների արվեստ և գիտությունների գիտություն, իսկ ստուգաբանությունից, ինչպես՝ [իմաստասիրությունը] սեր է իմաստության հանդեպ։ ....

Քննության արժանի է այն հարցը, թե ինչու փիլիսոփայությունը բաժանվում է երկու մասի՝ տեսականի և գործնականի, և ոչ թե՝ մեկ կամ բազում մասերի։ Պետք է ասել, որ բաժանում մեկի չի կարող լինել, որովհետև երբեք հնարավոր չէ բաժանումը մեկի, ինչպես և բազումի, որովհետև բաժանումը նշանակում է երկատություն, այսինքն՝ մի որևէ բան երկուսի վերածելը՝ մեկը մյուսից անջատելով, և ոչ թե՝ շփոթաբար բազումի կոտորակելը։
Բայց փիլիսոփայությունը երկու մասի բաժանվեց երեք պատճառով։ Առաջին՝ փիլիսոփայությունը բաժանվում է տեսականի և գործնականի նրա համար, որ մեր մեջ իսկ գոյություն ունեն տեսականը և գործնականը։ Այսպես օրինակ՝ տեսական էությունը դրսևորվում է բոլոր երեխաների մոտ, որոնք խոսելիս սիրում են հարցեր տալ, այսինքն՝ հետաքրքրություն են ցուցաբերում։ Այսպես և մեզնից յուրաքանչյուրը ձգտում է մի որևէ [նոր] բան լսել։ Գործնականը նույնպես մեր մեջ գոյություն ունի, որը դրսևորվում է հոգու անդադար գործունեության մեջ, որը նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մենք քնած ենք, դադար չունի՝ շարունակելով իր՝ երազների միջոցով դրսևորվող գործունեությունը։ Իսկ երբ քնած չենք և անգործ ենք լինում, մենք կա՛մ մազ ենք փետում, կա՛մ էլ խաղում ենք ծեղով։ Եվ քանի որ մեր մեջ գոյություն ունեն տեսականը և գործնականը, այդ իսկ պատճառով փիլիսոփայությունը բաժանվում է այս մասերի։
Իսկ երկու մասի բաժանվելու երկրորդ պատճառն այն է, որ փիլիսոփայությունը, ինչպես վերը իմացանք, նմանվելն է Աստծուն, որն ունի երկու զորություն՝ տեսական և գործնական։ Տեսական զորությունն այն է, որով նա ճանաչում է բոլոր գոյերը, իսկ գործնականը՝ որով նա հանդես է գալիս որպես Արարիչ։ Այդ իսկ պատճառով փիլիսոփայությունն էլ բաժանվում է երկու մասերի՝ տեսական և գործնական, որպեսզի տեսականի միջոցով արտացոլի իր մեջ Աստվածության տեսական զորությունը, իսկ գործնականի միջոցով՝ Նրա գործնական զորությունը՝ խնամելով մարդկանց հոգիները և տանելով նրանց տգիտությունից դեպի ճշմարիտ գիտությունը։
Երրորդ պատճառը հետևյալն է. փիլիսոփայությունը նպատակ ունի զարդարել մարդկանց հոգիները, իսկ մարդկային հոգիներին հատուկ է ունենալ երկու տեսակ ընդունակություն՝ ճանաչողական և կենդանական։
Ճանաչողական ընդունակություններն են միտքը, տրամախոհությունը, կարծիքը, զգայությունը, երևակայությունը, որոնց մասին մենք ասացինք քիչ առաջ։ Իսկ կենդանական ունակություններն են կամքը, ընտրողությունը, հոժարությունը, բարկությունը, ցանկությունը։ Այդ պատճառով փիլիսոփայությունը ևս երկու մասի է բաժանվում՝ տեսականի և գործնականի, որպեսզի տեսական մասի միջոցով զարդարի հոգու ճանաչողական ունակությունները, իսկ գործնական մասի միջոցով՝ կենդանական ունակությունները։ Որովհետև [փիլիսոփայության] տեսական մասը սովորեցնում է մեզ որևէ բան չանել բարկությունից դրդված և որևէ անպատեհ բան չցանկանալ։ Ահա թե ինչու փիլիսոփայությունը բաժանվում է տեսականի և գործնականի։ ....

Կարելի է նաև տեսականը անվանել գործնական և գործնականը՝ տեսական։ Եվ տեսականը գործնական են անվանում այն պատճառով, որ տեսությունը մտածողության գործ է, իսկ գործնականը անվանում են տեսական, որովհետև գործնականը տեսականի ծնունդ է, որովհետև նախ տեսականի միջոցով հասնում են ողջախոհության, բարի լինելու գաղափարին, իսկ այնուհետև գործելով իրականացնում են նույնը։ ....
Թեպետ այն (գործնականը) հետևում է տեսությանը, որովհետև կարգավորվում է տեսության միջոցով և բանականության միջոցով զարդարում է բարոյականությունը և սանձահարում է կրքերը, պետք չէ արհամարհել այն, որովհետև, ինչպես ասում է Պլատոնը՝ «Ես փիլիսոփա եմ անվանում ո՛չ այն մարդուն, որ շատ բան գիտե, ո՛չ նրան, ով շատ բաների մասին կարող է խոսել, այլ՝ նրան, ով անբիծ ու անարատ կյանք է վարում, որովհետև կատարյալ փիլիսոփան նա չէ, ով մեծ գիտելիքներ ունի, այլ՝ նա, ով կարող է հնազանդեցնել կրքերը»։
Այժմ եկեք անցնենք գործնական փիլիսոփայության բաժանմանը։ Եվ պետք է գիտենալ, որ արիստոտելականները և պլատոնականները տարբեր ձևով են բաժանում գործնականը։ Այսպես՝ արիստոտելականները այն բաժանում են երեք մասի՝ քաղաքականության, տնտեսագիտության և բարոյագիտության։ Եվ այս բաժանումը երեք մասի ճշմարիտ է, որովհետև եթե որևէ մեկը ազնվացնում է իր կամ մեկ ուրիշի բարքերը, նա զբաղվում է բարոյագիտությամբ. երբ կարգավորում է տան գործերը, զբաղվում է տնտեսագիտությամբ. իսկ երբ կարգավորում է քաղաքի գործերը, զբաղվում է քաղաքականությամբ: ....

Պլատոնականները .... գործնական փիլիսոփայությունը .... բաժանում են միայն երկու մասի՝ օրենսդրություն և արդարադատություն: .... Որովհետև փիլիսոփան կա՛մ օրենքներ է սահմանում, որի շնորհիվ միշտ ազնվացնում է իր բարքերը և հանդես է գալիս որպես օրենսդիր, կա՛մ էլ ուրիշներին է դատում ըստ գրված օրենքների և հանդես է գալիս որպես դատավոր: ....
Եվ պետք է գիտենալ, որ փիլիսոփայությունը գոյություն ունի այն բանի համար, որ ազնվացնի և գեղեցկացնի մարդկային հոգին և փոխադրի այն նյութական և մառախլապատ կյանքից դեպի աստվածայինը և աննյութականը։
Պետք է գիտենալ, թե հոգին ունի երկու տեսակ ունակություններ՝ ճանաչողական և կենդանական։ Ճանաչողականները հետևյալներն են՝ միտք, տրամախոհություն, զգայություն, կարծիք, երևակայություն. իսկ կենդանական ունակությունները սրանք են՝ կամք, ընտրողություն, հոժարություն, ցանկություն, բարկություն։ Եվ այս երկու տեսակ ունակությունների մի մասը բանական է, մյուս մասը՝ ոչ բանական։ Այսպես, նույնիսկ հոգու ճանաչողական ունակությունների մեջ մի մասը բանական է, իսկ մյուսը՝ ոչ բանական։ Բանական են միտքը, տրամախոհությունը, կարծիքը, իսկ ոչ բանական են զգայությունը, երևակայությունը։ Նաև կենդանական ունակությունների մեջ մի մասը բանական է, իսկ մյուսը՝ ոչ բանական։ Բանական են կոչվում կամքը, ընտրողությունը, հոժարությունը, իսկ ոչ բանական են բարկությունը և ցանկությունը։
Եվ այսպես, Աստված փիլիսոփայությունը պարգևել է՝ մարդկային հոգին գեղեցկացնելու համար։ Նրա իմացական կարողությունները նա գեղեցկացնում է տեսական փիլիսոփայության միջոցով, իսկ կենդանական ունակությունները՝ գործնական փիլիսոփայության, որպեսզի [սին] կարծիքից կեղծ գիտելիք չընկալենք և որպեսզի չարիք չգործենք։